Mahalle Bakkalından Küresel Aktöre ARÇELİK İşletme Tarihine Marksist Yaklaşım

ÖNSÖZ

Kapitalizmin Görünür Elleri: ŞİRKETLER

KOÇ CUMHURİYETİ: Mahallemizin Bakkalından Küresel Aktöre

Business Week dergisinin 7 Ocak 1967 tarihli sayısındaTürkiye’ye ilişkin bir yazı “Üçüncü Sektör” başlığı ile çıkacaktır. Yazıda “bir endüstri imparatorluğu kurmuş olan Vehbi Koç” anlatılıyor; yazının bir yerindeise şu anlamlı ifade kullanılıyor: “44 sınai ve ticari şirketle ilişiği bulunanKoç, Türkiye iş hayatının en ilerde gelen simasıdır. Kendisine Türk ekonomisinüçüncü sektörü adı verilmektedir: Devlet sektörü, Özel sektör ve Koç Sektörü”(Business Week’ten aktaran Koç Topluluğu’nun çıkardığı Bizden Haberler, 1967:8).

“Küresel pazardarekabet edecek güce sahibiz”( Ali Y. Koç, Bizden Haberler Dergisi,2009)

Çevremize şöyle bir baksak ve gördüğümüz şeyleri alt altayazsak. Nesnelerle çevrelenmiş hayatlara sahip olduğumuzu görüyoruz. Başka bir gözle baktığımızda bu nesnelerinher birini insan emeği olarak da görebiliriz. Tüm nesneleri farklı bileşimleriile bir araya gelen emek-gücünün oluşturduğunu söyleyebiliriz. Kapitalizminyapısal mantığının yükselişte olduğu dönemde A.Smith nesnelerin çeşitlenerekçoğalmalarını işbölümünden hareketle açıklıyordu. İşbölümünü de insanda varolan değiş-tokuş güdüsüne bağlıyordu. Değiş-tokuş güdüsü ile hareket edenbireyler amaçlarına en uygun araçları seçtikleri ölçüde “toplumsal ortak iyiye”ulaşılıyordu. Liberaller bu işleyişi kapitalizmi yüceltecek bir özellik olaraktanımlıyordu ve işleyişe “gizli el”diyorlardı.

...

Ve sonuçtaoldukça anlamlı bir çalışmayı elinizde tutuyorsunuz. Boşluğu dolduran birçalışma. Türkiye gerçeğini somut işleyiş üzerinden anlamamızı sağlayan sadecebir çerçeve değil, bu çerçevenin içi de örnekle doldurulmuş. Türkiye pratiğindebiçimlenen, Türkiye pratiğini biçimlendirme de önemli katkıları olan Arçelikşirketi kavramsal düzeneği canlı bir hale getiriyor.

Koray arkadaşım şirket/işletme/firma kavramını“doğallaştırıcı” etkilerinden arıtarak tarihsel bir düzleme taşımak içinK.Marx’ın kavramsal düzeneklerine başvuruyor; “genel olarak sermaye”, “bir çoksermaye” ve “bireysel sermaye”. Bu kavramsal düzenek içinde işletme olgusugenel olarak sermaye kavramından hareketle ve onunla ilişkili olarak bireyselsermaye olarak tanımlanıyor. Koray’ınanalizinde oldukça önemli olan nokta ise geliştirdiği bu yaklaşımın kendisininde işaret ettiği üzere; “tek tek ŞİF’ler’in gelişim tarihine yönelik bir teorikzemin oluşturabileceği gibi, ülke ölçeğinde ŞİF’lerin gelişme süreçlerine dair”analizleri olanaklı kılması. Koray Yılmaz bu olanağı Türkiye gerçekliğindeanaliz ediyor. Geçmişi, Türkiye’nin de geçmişi olan özel kişi olarak Vehbi Koçve onun sahip olduğu tüzel kişi olarak Arçelik işletmesi çalışmanın merkezinioluşturuyor. Koç Holding’in gelişimi aslında W.Sombart’ı doğrulayacak birözelliğe sahip. Sombart’ın ifadesi ile “Zincirlerinden boşalan bu dev, yoluüzerinde ilerlemesine karşı çıkan bütün engelleri yıkıp dümdüz ederek ülkedenülkeye yayılmaktadır”(W.Sombart, Burjuva). Vehbi Koç ile başlayan ve sermayeninfarklı işlevlerini içinde barındıracak bir organizasyon olarak Koç Holding’inzincirlerinden boşanan bir dev gibi Ankara’da başlayan yaşamını daha sonra tümTürkiye’ye ve son yıllarda ise dünya ölçeğinde geliştiğini görüyoruz. KoçHolding’in son temsilcilerinden Ali Y. Koç: “Küresel pazarda rekabet edecekgüce sahibiz” diye devin ulaştığı aşamayı gösteriyor. Hayatımızı çevreleyennesnelerin sayı ve çeşidini arttırdıkça büyüyen, büyüdükçe oldukça farklımekanlara yayılan ve yayıldıkça daha bir görünür olan dev. Türkiye’dekapitalizmin en görünür eli, demir yumruğu.

Çalışmada Türkiye’de kapitalizminin kendine özgü gelişmeeğilimleri içinde inanılmaz zengin detaylar üzerinden zincirlerinden boşanandev Koç Holding’in önemli bileşeni olan Arçelik analiz ediliyor. Nasıl “…VehbiKoç bir kişi değildir, bir müessese” ise Arçelik sadece bir işletme değildir.Cumhuriyet Gazetesi’ndeki yorumunda Erol Bilibik’e göre “Koç kapitalinin,sanayi kapitalinin pazarlamasının Türkiye’de örgütleniş biçimi, Adalet Partisiyerel yönetim başkanlıklarının bayilikler şeklinde elde bulundurmasınayöneliktir. Yani AP’yi iktidara getirecek iller, ilçeler bazında başkanlarArçelik bayilerinin sahipleri durumundadır. Bunların hepsini üst üstekoyduğumuz zaman durum şunu gösteriyor:“Yeni ve kuvvetli bir iktidar var:Özünde de sanayi burjuvazisinin iktidarı ” (Erol Bilibik) Türkiye pratiği içinoldukça önemli bir aktör/işletme olan Arçelik, Koray’ın ince fırça darbelerindeoldukça heyecan verici bir öyküye dönüşüyor. Kavramsal düzenekleri hareketegeçiren bir öykü, Türkiye pratiğinin kendine özgülüklerini açığa çıkaran biröykü.

Koray kitabın önsözünde “insanların potansiyellerini özgürcegeliştirebilecekleri bir toplum düzeninin önündeki en büyük engel zorunluçalışmadır” diye başlıyor. Kapitalist işletmeler zorunlu çalışmanın en önemliaktörleridirler. Öyle aktörler ki nesneler dolayında tüm yaşantımızasızıyorlar, tüm yaşantımıza sızmaları için çalışmak zorunda kalıyoruz. Neden ve sonuç birbirine karışma aşamasını bile geçtiğimizbir dönemden geçiyoruz. Nedenler vesonuçlar sorulmuyor, genellikle nesnelerle dolu dünyada sorgusuz-sualsizyaşamaya devam ediyoruz. Bu zorlu süreç eleştirel insanları, huzursuz olanları,özgürleşmek isteyenleri çalışmaya ama daha çok çalışmaya çağırıyor. Kapitalizmekarşı durma anlamında çalışma, kapitalizme karşı durmaya ışık tutacakpolitikleşmenin teorik dili anlamında çalışma. Kapitalizme karşıpolitikleşmenin teorik dili nesnelere baktığımızda hastalıklı varoluşu ilekapitalizmin yapısal işleyişini bizlere gösterebilmeli. Kapitalizme karşıpolitikleşmenin teorik dili kapitalizmin işleyişinin somut aktörleri olankapitalist işletmeleri bizlere gösterebilmeli. Kapitalizme karşıpolitikleşmenin teorik dili bu işleyişin yaşanan topraklara ait özelliklerinibizlere gösterebilmeli. İnsanları, doğayı tahrip eden bu düzeneklere karşı buiki çabanın paralel yürümesi gerekiyor.

Koray Yılmaz’ın elinizdeki çalışması kapitalizme karşıpolitikleşmenin teorik dilini inşa etmeye yönelik önemli bir adım. Sosyal Araştırmalar Vakfı’nın (SAV) bu adımları/enerjileri biraraya toplaması da çok ama çok önemli. SAV’ın dolaşıma soktuğu çalışmalara/kitaplara baktığımızda kapitalizm, kapitalizmin Türkiye pratiğinin büyük fotoğrafını ele verecek birbirini destekleyen çalışmalar olduğunu görüyoruz. Büyük harita her çalışmada daha belirgin, daha görünür hale geliyor. Marksist kavramsal düzeneklerin canlı-kanlı hale geçirecek önemli bir emek-çaba. Sosyal Araştırmalar Vakfı’na, çalışması ile öğrenen-öğreten ilişkisini karşılıklı hale getiren Koray Yılmaz’a büyük fotoğrafa yapılaca kanlamlı fırça darbelerine hayat veren sevgili Serap Kurt’a teşekkür ediyorum. Aydınlatma için çalışmaya, daha çok çalışmaya. Umutlanmaya devam.

Fuat Ercan-Teşvikiye